Zəlzələ yer qabığının təbii hərəkətləri nəticəsində meydana gələn yeraltı təkanlar və ya titrəyişlərdir. Bu təkanlar yer səthində güclü silkələnmələrə səbəb olur və bəzən böyük dağıntılar yaradır. Zəlzələlərin səbəbləri yerin dərinliklərində baş verən geoloji proseslərlə bağlıdır. Zəlzələ, yer qabığında yığılan enerjinin qəfildən boşalması ilə yaranır.
Qlobal.net bildirir ki, Bu məqalədə zəlzələnin necə əmələ gəldiyini, onun növlərini və təsirini izah edəcəyik.
Zəlzələnin yaranmasını anlamaq üçün yer qabığının quruluşunu və tektonik plitələr nəzəriyyəsini bilmək vacibdir. Yer qabığı qırıq, lakin hərəkətli plitələrdən ibarətdir. Bu plitələr yerin üst səthində hərəkət edir və bu hərəkətlər onların sərhədlərində böyük stress və təzyiq yaradır. Yer qabığı üç əsas təbəqədən ibarətdir:
Yer qabığı çoxlu sayda tektonik plitələrdən ibarətdir və bu plitələr yavaş-yavaş hərəkət edirlər. Bu hərəkətlər nəticəsində plitələrin bir-biri ilə toqquşması, ayrılması və ya sürüşməsi baş verir. Zəlzələlər əsasən bu plitə sərhədlərində meydana gəlir.
Zəlzələlər yer qabığında yığılan enerjinin qəfildən boşalması nəticəsində baş verir. Bu enerji, tektonik plitələrin hərəkəti zamanı onların arasındakı təzyiqin yığılması ilə yaranır. Yer qabığı bu təzyiqi uzun müddət saxlaya bilmədikdə, qırılma baş verir və plitələr arasında böyük bir enerjinin boşalması nəticəsində zəlzələ meydana gəlir. Zəlzələnin əsas səbəblərini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
Yer qabığı müxtəlif tektonik plitələrdən ibarət olduğu üçün bu plitələr bir-birinə qarşı hərəkət edərək zəlzələlərə səbəb olur. Plitələrin toqquşması, ayrılması və ya sürüşməsi zamanı zəlzələ meydana gəlir.
Zəlzələlər bəzən vulkanik fəaliyyətlə də bağlı olur. Vulkanlar püskürməzdən əvvəl, yer qabığı altında böyük təzyiq toplanır və bu, yerin titrəməsinə səbəb olur. Vulkanik zəlzələlər adətən vulkanik zonalarda müşahidə olunur.
Bəzən yerin dərinliklərində təbii boşluqların çökməsi nəticəsində kiçik zəlzələlər baş verir. Bu, mədənlərdə, mağaralarda və yeraltı su təbəqələrinin olduğu bölgələrdə müşahidə oluna bilər.
Zəlzələ baş verən zaman bir neçə əsas mərhələ müşahidə olunur:
Başlanğıc təzyiq: Tektonik plitələr hərəkət etdikcə onların sərhədlərində təzyiq toplanır. Bu təzyiq yer qabığının müəyyən bir hissəsinə yığılır və hərəkəti məhdudlaşdırır.
Qırılma nöqtəsi (epimərkəz): Təzyiq artıq maksimum səviyyəyə çatdıqda, yer qabığı qırılmağa başlayır. Bu qırılma yerin altında baş verən əsas mərkəzdən (hipomərkəz) başlayır və yer səthinə epimərkəz şəklində çatır.
Sarsıntı dalğaları: Zəlzələ zamanı yaranan enerji yerin hər tərəfinə dalğalar şəklində yayılır. Bu dalğalar yer səthində sarsıntılar yaradır. Sarsıntılar yerin dərinliyindən səthinə qədər hərəkət edir və bu dalğalar nə qədər güclü olarsa, zəlzələnin təsiri də o qədər böyük olur.
Zəlzələlər yerin dərinliyinə və səbəbinə görə fərqli növlərə bölünür:
Tektonik zəlzələlər: Tektonik plitələrin hərəkəti ilə yaranan zəlzələlərdir. Bu növ zəlzələlər ən çox müşahidə olunan və ən güclü zəlzələlərdir.
Vulkanik zəlzələlər: Vulkanların püskürməsi zamanı yaranan zəlzələlərdir. Bu zəlzələlər adətən daha kiçik gücə malik olurlar, lakin vulkan aktivliyi zamanı baş verir.
Batma zəlzələləri: Bu növ zəlzələlər yerin dərinliklərindəki boşluqların çökməsi və ya böyük yeraltı kütlələrin hərəkəti ilə yaranır.
Zəlzələlər bəzən dağıdıcı təsir göstərə bilər. Zəlzələnin gücündən və yerin sıxlıqla məskunlaşmış bölgəsində baş verməsindən asılı olaraq, aşağıdakı təsirlər müşahidə edilə bilər:
Zəlzələlər yer qabığında baş verən təbii hərəkətlərin nəticəsidir və bəzən çox güclü dağıntılara səbəb olur. Zəlzələlərin başlıca səbəbi tektonik plitələrin hərəkəti və bu plitələrin sərhədlərində toplanan təzyiqdir. Vulkanik fəaliyyət və yeraltı boşluqların çökməsi də zəlzələlərin yaranmasına səbəb ola bilər. Zəlzələlərin təsirindən qorunmaq üçün tikililərin zəlzələyə davamlı inşa edilməsi və əhalinin maarifləndirilməsi vacibdir.
186
