Taun, tarix boyu bəşəriyyətə böyük ziyan vuran və geniş yayılmış pandemiyalarla tanınan təhlükəli infeksion xəstəlikdir.

Qlobal.net bildirir ki,  bu xəstəliyin adı orta əsrlərdə Avropa əhalisinin böyük hissəsini məhv edən "Qara ölüm" epidemiyası ilə bağlıdır. Taun, Yersinia pestis bakteriyası tərəfindən törədilən infeksiya olub, əsasən gəmiricilər və onların üzərində yaşayan bitlər vasitəsilə yayılır. Bu xəstəlik müxtəlif formalarda özünü göstərir və vaxtında müalicə edilmədikdə ölümcül ola bilər.

Bu məqalədə taun xəstəliyinin nə olduğu, hansı əlamətlərlə özünü göstərdiyi və necə müalicə olunduğu izah ediləcək.

Taun nədir?

Taun, adətən gəmiricilərdən insanlara bit vasitəsilə keçən bir bakterial infeksiyadır. Bu xəstəliyi törədən bakteriya olan Yersinia pestis, insan bədəninə bitlərin dişləməsi və ya yoluxmuş heyvanların təması ilə daxil olur. Bakteriya bədənə daxil olduqdan sonra sürətlə çoxala bilir və qan dövranına yayılaraq orqanizmin müxtəlif hissələrində iltihaba və zədələrə səbəb olur.

Taunun üç əsas forması var:

1. Bubon taunu: Bu forma, limfa düyünlərinin zədələnməsi ilə xarakterizə olunur.
2. Sepsis taunu: Bakteriya qan dövranına daxil olduqda sepsis meydana çıxır.
3. Ağciyər taunu: Ən təhlükəli formadır və birbaşa ağciyərləri zədələyir. Yoluxmuş insanın öskürməsi ilə bakteriyalar hava damcıları vasitəsilə asanlıqla yayılır.

Taunun əlamətləri

Taunun əlamətləri xəstəliyin formasından və yayılma sürətindən asılı olaraq dəyişir. Əlamətlər adətən infeksiyadan sonra 2-6 gün ərzində meydana çıxmağa başlayır. Hər bir formanın spesifik simptomları mövcuddur:

Bubon taununun əlamətləri

Bubon taunu, taunun ən geniş yayılmış formasıdır. Bu forma infeksiyanın limfa düyünlərinə çatması ilə bağlıdır və əsas əlamətləri aşağıdakılardır:

• Şiddətli hərarət və titrəmə: Xəstələr tez-tez yüksək hərarət və titrəmə yaşayır.
• Bubonların yaranması: Limfa düyünlərində şişkinlik, ağrı və iltihab meydana gəlir. Bu düyünlər, xüsusilə qasıq, qoltuqaltı və boyun bölgələrində müşahidə olunur.
• Baş ağrıları və zəiflik: Güclü baş ağrıları, ümumi zəiflik və yorğunluq halları baş verir.
• Bulantı və qusma: Xəstələrdə bulantı və qusma simptomları da tez-tez görünür.

Sepsis taununun əlamətləri

Sepsis taunu bakteriyanın qan dövranına daxil olması nəticəsində yaranır və xəstəlik çox sürətlə inkişaf edir. Əsas əlamətlərə daxildir:

• Yüksək hərarət və güclü zəiflik: Xəstələr kəskin qızdırma və güclü zəiflik hiss edirlər.
• Dərinin rənginin tündləşməsi və göyərməsi: Qan dövranının pozulması nəticəsində dəri tündləşir, hətta qaralmalar müşahidə edilə bilər.
• Tənəffüs problemləri: Sepsis taunu, ağciyərlərdə problem yarada və tənəffüs çatışmazlığına səbəb ola bilər.
• Qanama: Qanama meyilliyi artır, burundan, ağızdan və ya digər nahiyələrdən qan axıntıları baş verə bilər.

Ağciyər taununun əlamətləri

Ağciyər taunu ən ölümcül formadır və sürətlə yayılır. Bu forma insanlara birbaşa hava-damcı yolu ilə keçə bilər. Əlamətlər çox sürətli şəkildə inkişaf edir və ölümcül nəticələr verə bilər:

• Yüksək hərarət və tənəffüs çatışmazlığı: Ağciyərlərin zədələnməsi səbəbindən tənəffüs çətinləşir və xəstə nəfəs almaqda çətinlik çəkir.
• Öskürək və qanlı bəlğəm: Xəstələrdə öskürək zamanı qanlı bəlğəm gəlir.
• Sinə ağrıları: Ağciyərlərdə iltihab yaranır və bu da kəskin sinə ağrılarına səbəb olur.
• Zəiflik və başgicəllənmə: Bu forma ilə xəstələr tez-tez güclü zəiflik və başgicəllənmə yaşayırlar.

Taunun diaqnostikası

Taun diaqnozu xəstəliyin əlamətlərinə və laborator analizlərə əsaslanaraq qoyulur. Diaqnoz prosesində aşağıdakı üsullardan istifadə olunur:

• Qan testi: Qanda bakteriya varlığına dair testlər həyata keçirilir. Qan nümunəsi götürülərək bakterioloji müayinəyə göndərilir.
• Bubon mayesinin analizi: Bubonların içərisindən nümunə götürülərək bakterioloji analiz aparılır.
• Rentgen müayinəsi: Ağciyər taununda rentgen şəkilləri ağciyərlərdəki infeksiyanı aşkar etmək üçün istifadə olunur.

Diaqnozun tez qoyulması vacibdir, çünki taun çox sürətlə inkişaf edə bilər və müalicədə gecikmə ölümcül nəticələrə səbəb ola bilər.

Taunun müalicəsi

Taunun müalicəsi vaxtında başlandıqda effektiv olur və sağalma şansı yüksəkdir. Əsas müalicə antibiotiklərlə həyata keçirilir. Müasir tibb taun xəstəliyinə qarşı effektiv dərmanlar təklif edir. Taunun əsas müalicə üsulları bunlardır:

Antibiotik müalicəsi

Antibiotiklər taun bakteriyasını öldürmək üçün ən təsirli üsuldur. Ən çox istifadə edilən antibiotiklər arasında streptomisin, gentamisin, doksisiklin və ciprofloksasin yer alır. Bu dərmanlar, xəstəliyin yayılmasını və ağırlaşmasını dayandırmağa kömək edir. Xəstəliyin ilkin mərhələsində müalicə başlanarsa, sağalma ehtimalı daha yüksəkdir.

Dəstəkləyici müalicə

Antibiotik müalicəsinə əlavə olaraq, xəstələrin ümumi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün dəstəkləyici müalicə tətbiq olunur. Xəstələrə maye və elektrolit balansını saxlamaq üçün serumlar verilir, hərarət və ağrıları azaltmaq üçün ağrıkəsici və qızdırma salıcı dərmanlar təyin olunur. Ağciyər taununda isə tənəffüs dəstəyi, oksigen terapiyası və ventilyasiya cihazları istifadə edilə bilər.

Xəstələrin izolyasiyası

Ağciyər taunu olan xəstələr asanlıqla digər insanlara yoluxdura biləcəklərindən, xüsusi izolyasiya şəraitində müalicə olunmalıdırlar. Bu, infeksiyanın yayılmasının qarşısını almaq üçün vacib bir tədbirdir. Xəstələr tibb işçiləri və digər şəxslərlə minimum təmasda olmalıdır.

Taunun qarşısının alınması

Taunun qarşısının alınması üçün bir neçə tədbir mövcuddur. Əsas profilaktik tədbirlər aşağıdakılardır:

Gəmiricilərlə mübarizə

Taun əsasən gəmiricilər və onların üzərində yaşayan bitlər vasitəsilə yayıldığından, gəmiricilərlə mübarizə əhəmiyyətlidir. Gəmiricilərdən uzaq durmaq, onların məskunlaşdığı yerlərin təmizlənməsi və gigiyenik şəraitin təmin edilməsi infeksiyanın qarşısını almaq üçün vacibdir.

Peyvənd

Tauna qarşı peyvənd mövcud olsa da, bu peyvənd yalnız müəyyən risk qruplarına (məsələn, epidemiya bölgələrinə səyahət edən insanlara) tətbiq edilir. Peyvənd taun xəstəliyinin yayılmasını əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər.

Sağlamlıq monitorinqi

Taun xəstəliyinin yayıldığı bölgələrdə sağlamlıq monitorinqi aparılmalı və yoluxma hallarının erkən mərhələdə aşkar edilməsi üçün tədbirlər görülməlidir. Taun epidemiyası təhlükəsi olan yerlərdə profilaktik olaraq antibiotiklərin istifadəsi də təklif edilə bilər.

Nəticə

Taun, zamanında müalicə olunmadıqda ölümcül ola bilən ciddi bakterial infeksiyadır. Xəstəliyin müxtəlif formaları mövcuddur və hər biri özünəməxsus əlamətlərlə xarakterizə olunur. Antibiotiklər taunun müalicəsində təsirli olsa da, xəstəliyin qarşısının alınması, xüsusən gəmiricilərlə mübarizə və gigiyena qaydalarına riayət edilməsi, ən yaxşı müdafiə tədbirləri arasındadır.