Rasionalizm, insanın bilik əldə etməsinin əsas yolunun ağıl və düşüncə olduğunu iddia edən fəlsəfi yanaşmadır. Rasionalistlərə görə, dünyanı anlamağın ən etibarlı yolu, insanın düşüncə qabiliyyətlərinə və məntiqinə güvənməkdir. Rasionalizm, empirizm (təcrübəyə əsaslanma) və sensualizm (hisslərə əsaslanma) ilə müqayisədə daha çox ağıl və məntiqə istinad edir.
Rasionalizm fəlsəfəsi antik dövrlərdə başlayıb, amma onu ən geniş şəkildə formalaşdıran düşünürlər 17-ci və 18-ci əsrlərdə meydana gəlib. Rasionalizmin əsas inkişaf mərhələsi, İşıq dövrü (Enlightenment) adlanan dövrə təsadüf edir. Bu dövrün əsas fəlsəfi təməli, insanların doğru düşüncə və ağıl vasitəsilə dünyanı anlamağa qadir olduqlarını irəli sürürdü.
Rasionalizmin yaranmasında əsas rol oynayan bəzi fəlsəfi şəxslər aşağıdakılardır:
René Descartes: Rasionalizmin atası sayılır. "Cogito, ergo sum" (Düşünürəm, deməli varam) ifadəsi onun ən məşhur fikirlərindən biridir. Descartes-in fəlsəfəsində ağıl və məntiq əsas yer tutur.
Baruch Spinoza: Hər şeyi məntiq və həqiqət vasitəsilə anlamağı təklif etmişdir.
Gottfried Wilhelm Leibniz: Təbiətin və kainatın rasional olaraq izah edilə biləcəyini irəli sürmüşdür.
Rasionalizmin fəlsəfəsində bir neçə əsas prinsip vardır:
Ağılın üstünlüyü
Rasionalizmə görə, insanın əsas bilik qaynağı ağıldır. Təcrübə və hisslər yalnız zəif, qeyri-dəqiq məlumat verir. Buna görə də insanın həqiqəti tapmasında ağıl və məntiq əsas yer tutmalıdır.
Müqəddimə və məntiqi nəticə
Rasionalistlər çox vaxt bilik əldə etmənin məntiqi bir proses olduğunu iddia edirlər. Onlar "müqəddimə" (premise) və "nəticə" (conclusion) arasında məntiqi əlaqə qurmağa əsaslanırlar.
Apriori bilik
Rasionalizm apriori bilik anlayışına əsaslanır. Bu, bizim ağıl və düşüncəmiz vasitəsilə, təcrübə olmadan, əvvəlcədən bilə biləcəyimiz məlumatlardır. Descartes-ın "Düşünürəm, deməli varam" fikri buna bir nümunədir.
Kainatın və təbiətin məntiqi izahı
Rasionalistlər kainatın və təbiətin də məntiqi qanunlara tabedir. Onlar təbiət hadisələrini anlamağa çalışarkən, təcrübədən daha çox məntiqi nəticələrə diqqət edirlər.
Rasionalizm və empirikizm arasında ciddi fərqlər vardır. Empirikizm, bilik əldə etməyin əsas qaynağının təcrübə və hisslər olduğunu irəli sürür. Empirikistlərə görə, hər şey, o cümlədən bilik, dünyadakı təcrübələrdən qaynaqlanır.
Rasionalizm və empirikizm arasındakı fərqləri belə sıralaya bilərik:
| Aspekt | Rasionalizm | Empirikizm |
|---|---|---|
| Bilik Mənbəyi | Ağıl və məntiq | Təcrübə və hisslər |
| Bilikin Doğruluğu | Ağılın verdiyi nəticələrə əsaslanır | Hisslərin və təcrübənin nəticələrinə əsaslanır |
| Apriori Bilik | Mövcuddur | Mövcud deyil |
| Məntiq | Hər şey məntiq ilə izah edilə bilər | Təcrübələrə əsaslanan müşahidə ilə izah edilir |
Rasionalizm yalnız fəlsəfi düşüncədə deyil, həm də gündəlik həyatımızda əhəmiyyətlidir. İnsanın həyatda düzgün qərarlar verməsi, problemləri məntiqi şəkildə həll etməsi və obyektiv düşüncə tərzi bu fəlsəfənin tətbiqi ilə mümkündür.
Rasionalizmin praktikası:
Təfəkkürün dərinləşdirilməsi,
Ədalətli və məntiqi qərarlar vermə bacarığı,
Təcrübə və hisslərdən daha çox ağıl və düşüncəyə güvənmək.
Rasionalizm, fəlsəfədə bir çox digər nəzəriyyələrlə qarşılıqlı əlaqədədir. Məsələn:
İdealizm: Hər şeyin təməlində düşüncə və ideyalar var. İdealistlər bəzən rasionalizmin təbliğ etdiyi “ağıl” anlayışını daha da inkişaf etdirirlər.
Naturalizm: Təbiət və təbiət qanunları rasionalist yanaşmalarla açıqlanır. Lakin naturalizm empirik təcrübəyə də böyük əhəmiyyət verir.
Pozitivizm: Empirik məlumatları və müşahidələri əsas götürsə də, məntiqi düşüncəni də qəbul edir.
Rasionalizm, insanın təcrübə və hisslərdən asılı olmadan, yalnız ağılla doğru və dəqiq nəticələrə gəlib çatmasının mümkün olduğunu irəli sürən bir fəlsəfidir. Bu yanaşma, xüsusilə elmi tədqiqat və məntiqi düşüncə sahələrində böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Ağıl və məntiqin doğru məlumatlara əsaslanan bir yol olduğunu qəbul edən rasionalizm, insanın dünyanı anlamaq və doğru qərarlar qəbul etmək üçün ən etibarlı vasitədir
82
