Nihilizm (latınca nihil – "heç nə") – həyatın, dəyərlərin, biliklərin və mövcudluğun mənasının inkar edildiyi fəlsəfi cərəyan və ya düşüncə tərzidir. Nihilizmə görə, dünya, insan həyatı və əxlaqi dəyərlər əslində mənasız, boş və əsassızdır.
Bu fəlsəfi anlayış çox vaxt radikal görünür, lakin zamanla bir çox cərəyanların formalaşmasında rol oynamış və müasir düşüncəyə təsir etmişdir.
Nihilizm anlayışı ilk dəfə 19-cu əsrdə Rusiyada daha geniş yayılmışdır. Rusiya yazıçısı İvan Turgenyev, “Atalar və Oğullar” əsərində nihilist obrazı vasitəsilə bu anlayışı ədəbiyyata gətirmişdir. Lakin düşüncə kökləri Avropa fəlsəfəsinə, xüsusilə də Friedrich Nietzsche kimi filosofların ideyalarına dayanır.
Nietzsche, nihilizmi həm təhlükə, həm də fürsət kimi qiymətləndirirdi. Ona görə, ənənəvi dəyərlərin dağılması ilə yeni mənalar və dəyərlər formalaşmalıdır.
Fəlsəfi nihilizmə görə, obyektiv reallıq və universal həqiqət yoxdur. Bütün ideyalar, nəzəriyyələr və inanclar subyektivdir və nəticədə “heç bir şey” əhəmiyyət kəsb etmir.
Əxlaqi nihilizm, yaxşı və pis anlayışlarının obyektiv əsaslarının olmadığını iddia edir. Yəni insanlar tərəfindən qəbul edilən əxlaq normaları sadəcə sosial konstruksiyadır və dəyişkəndir.
19-cu əsrdə xüsusilə Rusiyada yayılan bu düşüncə formasına görə, mövcud siyasi və sosial quruluşlar tamamilə məhv edilməlidir. Nihilistlər inqilabi dəyişikliklərə tərəfdar olmuşlar.
Egzistensialist fəlsəfənin içində yaranan bu forma, insan həyatının obyektiv bir mənası olmadığını deyir. Bu düşüncəyə görə, insan özü öz həyatının mənasını yaratmalıdır.
Nietzsche, nihilizmin insanlıq üçün həm təhlükə, həm də inkişaf fürsəti olduğunu qeyd edirdi. Onun məşhur fikri belə idi:
“Allah öldü və biz onu öldürdük.”
Bu sözlə Nietzsche, insanlığın Tanrıya və ənənəvi dəyərlərə olan inancının bitdiyini bildirir. Bu boşluğun içində isə yeni dəyərlərin formalaşması zərurətini irəli sürür.
Nihilizmin təsirləri bu gün də ədəbiyyatda, sənətdə, pop mədəniyyətdə və psixologiyada müşahidə olunur. Məsələn:
Film və seriallarda: Dark, Mr. Robot, Fight Club kimi əsərlərdə nihilist elementlər var.
Musiqidə: Punk və metal musiqi janrlarında nihilist düşüncələr tez-tez istifadə olunur.
İnternet və memlər: Müasir nihilizm çox vaxt ironik şəkildə “həyat mənasızdır, amma gülməlidir” mesajı ilə yayılır.
Bəzən nihilist düşüncə insanlarda mənasızlıq hissi, depressiya və ümidsizlik yaradabilir. Bu səbəbdən fəlsəfi nihilizmin dərindən anlaşılması və pozitiv çərçivədə yönləndirilməsi vacibdir.
Egzistensializm: Həyatın mənasını özümüz yarada bilərik.
Stoizm: Daxili sakitlik və qəbul etmə ilə həyat mənalı ola bilər.
Dini fəlsəfə: Yaradıcıya inamla həyat dəyərləndirilə bilər.
Nihilizm ilk baxışda qaranlıq və ümidsiz görünsə də, əslində insanı öz dəyərlərini axtarmağa və qurmağa təşviq edir. Bu fəlsəfə bizi düşünməyə, sorğulamağa və fərdi mənamızı tapmağa vadar edir.
68
