Malyariya, Plasmodium adlı parazitlər tərəfindən törədilən və əsasən Anofeles cinsinə aid ağcaqanadların dişi növləri vasitəsilə insanlara ötürülən infeksion xəstəlikdir.
Qlobal.net bildirir ki, bu parazitlər insan orqanizminə daxil olduqdan sonra qanda və qaraciyərdə çoxalaraq xəstəliyə səbəb olur. Malyariya dünya əhalisinin böyük hissəsini, xüsusilə tropik və subtropik bölgələri əhatə edir. Xəstəlik əsasən Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrində geniş yayılıb.
Dünya Səhiyyə Təşkilatının (DST) məlumatına görə, hər il milyonlarla insan malyariyaya yoluxur və təxminən 400.000 insan bu xəstəlikdən həyatını itirir. Malyariyanın təsir etdiyi ərazilər adətən iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrdir və bu xəstəlik orada insanların həyat keyfiyyətinə ciddi təsir göstərir.
Malyariya adətən yoluxduqdan sonra 10 gün ilə 4 həftə arasında özünü göstərməyə başlayır, lakin bəzi hallarda simptomlar bir neçə aya qədər gecikə bilər. Əsasən, malyariyanın əlamətləri qripə bənzəyir və aşağıdakı simptomlarla özünü büruzə verir:
Yüksək hərarət: Xəstədə qəflətən hərarət yüksələ bilər. Hərarət malyariya hüceyrələrinin qana düşməsi ilə baş verir və dalğavari şəkildə özünü göstərə bilər.
Titrəmə və üşütmə: Xəstə titrəyərək üşümə hiss edir, bu isə malyariyanın ən çox müşahidə olunan əlamətlərindən biridir.
Baş ağrısı: Güclü baş ağrıları xəstəliyin erkən əlamətlərindəndir və bəzən dözülməz ola bilər.
Əzələ və oynaq ağrıları: Xəstədə bədən ağrıları, xüsusilə də əzələ və oynaqlarda ağrı hissi yayğındır.
Halsızlıq və yorğunluq: Malyariya ilə yoluxan insanlar özlərini davamlı olaraq yorğun və zəif hiss edirlər.
Tərləmə: Xəstələrdə hərarətin düşməsi ilə çoxlu miqdarda tərləmə müşahidə edilir.
Ürəkbulanma və qusma: Bəzi hallarda malyariya ilə yoluxan insanlar ürəkbulanma, qusma və ishal kimi həzm sistemi problemləri ilə qarşılaşa bilərlər.
Sarılıq: Qaraciyər fəaliyyətinin pozulması nəticəsində bədəndə sarılıq müşahidə oluna bilər.
Anemiya (qan azlığı): Qırmızı qan hüceyrələrinin məhvi səbəbindən xəstələrdə anemiya inkişaf edir və bu da yorğunluq və halsızlığa gətirib çıxarır.
Malyariyanın ağır formaları beynin işini pozaraq sinir sistemini zədələyə bilər. Bu zaman xəstələrdə əqli zəiflik, huşsuzluq və komaya düşmə halları da meydana çıxa bilər. Əgər malyariya vaxtında müalicə edilməzsə, ölümə səbəb ola bilər.
Malyariya Plasmodium parazitinin dörd əsas növü vasitəsilə baş verir:
Plasmodium falciparum: Ən təhlükəli və ağır növdür. Beyin malyariyasına səbəb olur və vaxtında müdaxilə edilməzsə ölüm riski yüksəkdir.
Plasmodium vivax: Daha yumşaq formadır, lakin uzun müddət davam edən residiv (təkrarlanan) epizodlarla xarakterizə olunur.
Plasmodium ovale: Nisbətən yüngül simptomlarla müşahidə olunur və Plasmodium vivax kimi təkrarlana bilər.
Plasmodium malariae: Xroniki malyariyaya səbəb ola bilər və illərlə davam edə bilər.
Malyariyanın diaqnozu erkən qoyulduqda, onun müalicəsi asanlaşır. Diaqnoz adətən qan testləri vasitəsilə qoyulur. Bu testlərdə parazitlərin mövcudluğu müəyyənləşdirilir. Xəstədən alınan qan nümunəsi mikroskop altında araşdırılır və malyariya parazitləri axtarılır. Əgər xəstə yüksək risk zonasından qayıdıbsa və ya onun malyariyaya xas olan simptomları varsa, həkimlər əlavə testlər də edə bilər.
Daha müasir diaqnostik üsullara isə sürətli diaqnostik testlər (SDT) aiddir. Bu testlər qısa müddət ərzində xəstənin qanında malyariya parazitinin mövcudluğunu aşkar etməyə imkan verir. Qeyd etmək lazımdır ki, diaqnoz zamanı düzgün müalicə variantının seçilməsi vacibdir, çünki müxtəlif malyariya növlərinin müalicəsi fərqli ola bilər.
Malyariyanın müalicəsi yoluxan şəxsin yaşadığı əraziyə, xəstəliyin növünə və xəstənin vəziyyətinə görə dəyişir. Malyariyanın müalicəsində əsas məqsəd parazitin tamamilə məhv edilməsidir. Bunun üçün müxtəlif növ dərmanlardan istifadə olunur. Malyariyanın müalicəsində istifadə olunan əsas dərmanlar aşağıdakılardır:
Kinin və ya artemisinin əsaslı dərmanlar: Bu dərmanlar malyariya parazitinin məhv edilməsinə yönəlib. Artemisinin əsaslı kombinasiyalar (ACT) Plasmodium falciparum malyariyasının müalicəsində ən geniş istifadə olunan dərmanlardır.
Primaquin: Bu dərman əsasən Plasmodium vivax və Plasmodium ovale malyariyasının təkrarlanmasının qarşısını almaq üçün təyin olunur. Primaquin parazitin qaraciyərdəki forma dəyişikliklərinə qarşı təsirlidir.
Antibiotiklər: Malyariyanın bəzi hallarında antibiotiklərdən də istifadə olunur. Doksiçiklin və ya klindamisin kimi antibiotiklər digər dərmanlarla birlikdə təyin edilə bilər.
Təsirli terapiya: Malyariyanın ağır hallarında xəstəxanada müalicə tələb oluna bilər. Ağır malyariyada intravenoz dərmanlar və dəstəkvi müalicələr tətbiq olunur. Beyin malyariyası kimi ağır hallarda, xəstələrdə huşsuzluq və ya koma halı baş verə bilər. Bu zaman reanimasiya yardımı tələb oluna bilər.
Vacib qeyd etmək lazımdır ki, malyariya parazitləri bəzi dərmanlara qarşı müqavimət göstərə bilərlər. Buna görə də, hər bölgədə uyğun dərmanlar və müalicə protokolları seçilməlidir.
Malyariyanın qarşısının alınması üçün profilaktik tədbirlər böyük əhəmiyyət daşıyır. Malyariyanın yüksək riskli ərazilərinə səyahət edən insanlar üçün qoruyucu dərmanlar təyin oluna bilər. Profilaktik dərmanlar malyariya parazitlərinin bədənə daxil olmasını və ya çoxalmasını maneə törədir.
Bundan əlavə, aşağıdakı tədbirlər də malyariyaya yoluxma riskini azalda bilər:
Malyariyanın müalicəsi və profilaktikası barədə məlumatlı olmaq bu xəstəliyə qarşı mübarizədə vacibdir. Müasir tibbi vasitələr və qoruyucu tədbirlərlə malyariyaya qarşı təsirli mübarizə aparmaq mümkündür.
57
