Kosmopolitizm bütün insanların dünya üzərində bərabər hüquqlara və ləyaqətə sahib olduğuna inanan fəlsəfi bir yanaşmadır. Kosmopolitizm, insanların milliyyətlərindən, dinlərindən və etnik mənsubiyyətlərindən asılı olmayaraq bir-birilərinə qarşı eyni dərəcədə hörmətlə yanaşması və ümumbəşəri bir cəmiyyətin qurulması zərurətini vurğulayan bir düşüncə tərzidir. Bu yanaşma, xüsusilə qloballaşan dünyada önəmli bir fəlsəfi və siyasi mövzuya çevrilmişdir.
Kosmopolitizm fəlsəfəsi, insanların yalnız öz millətləri və ölkələri ilə məhdudlaşmamalı, daha geniş bir insanlıq icmasının üzvü olduqlarını qəbul etməlidirlər. Yəni, kosmopolitizmə görə, bütün insanlar bəşəriyyətin bir hissəsidir və onları müxtəlif sərhədlər və mədəni fərqlər ayırmamalıdır.
Kosmopolitizmin kökləri qədim dövrlərə gedib çıxır. Ən erkən formalarından biri, Sokrat və Platon kimi qədim Yunan filosoflarının müzakirələrində özünü göstərmişdir. Lakin kosmopolitizm düşüncəsinin əsas inkişafı stoik fəlsəfə ilə əlaqələndirilir. Stoiklər, bütün insanların bir-birinə qarşı həmrəylik və qarşılıqlı hörmət göstərməli olduğunu irəli sürürdülər. Onlar dünya vətəndaşlığını təbliğ edir, bütün insanları ümumbəşəri bir cəmiyyətin üzvü kimi görürdülər.
Rəqəmsal dövrdə isə kosmopolitizm daha çox qlobal və çoxmədəniyyətli bir yanaşma kimi inkişaf etmişdir. Qlobalizm və beynəlxalq hüquq sahəsindəki tədqiqatçılar, sərhədsiz bir dünyanın mümkünlüyünü irəli sürürlər və bu fəlsəfi yanaşmanın siyasətdə və cəmiyyətdə necə tətbiq oluna biləcəyini müzakirə edirlər.
Kosmopolitizmin bəzi əsas prinsiplərini aşağıdakı kimi sıralamaq mümkündür:
Kosmopolitizm, millət və ölkə sərhədlərini aşaraq, bütün insanların bərabər hüquqlara malik olduğuna inanır. Bütün insanlar bəşəriyyətin bir hissəsi olaraq qəbul edilir və onların hüquqları, mədəniyyətləri və fərqlilikləri eyni dərəcədə dəyərlidir.
Kosmopolitizm mədəni fərqlilikləri zənginlik kimi qəbul edir. Fərqli mədəniyyətlər arasında qarşılıqlı hörmət və anlaşma əsas prinsiplərdən biridir. Bu yanaşma, fərqli dinlərə, dillərə və etnik qruplara sahib olan insanların bir arada yaşaya biləcəyini vurğulayır.
Kosmopolitizm, qlobal problemlərin həlli üçün hər kəsin məsuliyyət daşıdığını irəli sürür. İqlim dəyişikliyi, yoxsulluq, təhsil və insan hüquqları kimi məsələlərdə hər bir insanın səlahiyyəti və vəzifəsi vardır. İnsanlar, yalnız öz ölkələrinin və cəmiyyətlərinin deyil, bütün dünyanın rifahını düşünməlidirlər.
Kosmopolitizm, insanların əsas hüquqlarının, dinindən, irqi mənsubiyyətindən və ya milliyyətindən asılı olmayaraq qorunmasını təmin etməyi hədəfləyir. Bu, qadınların, uşaqların və digər azlıq qruplarının hüquqlarını müdafiə etmək və təməl insan hüquqlarının təmin olunmasını təbliğ etmək deməkdir.
Kosmopolitizm, sərhədlərin insanların bir-birilə əlaqə qurmasına mane olmaması gərəkdiyini iddia edir. Bütün insanlar, “qlobal vətəndaşlar” olaraq qəbul edilməlidir. Bu, beynəlxalq əməkdaşlıq, sərbəst ticarət və hərəkət azadlığına da dəstək verir.
Müasir dünyada kosmopolitizm fəlsəfəsi, xüsusilə qloballaşma və multikulturalizm anlayışları ilə əlaqələndirilir. Kosmopolitizm, dünya səviyyəsində qarşılıqlı asılılıq və əməkdaşlıq tələb edən qlobal məsələlər qarşısında əhəmiyyət qazanır. Bu fəlsəfə, dövlətlər və təşkilatlar arasında daha sıx əlaqələr qurulmasını, insanların bir-biriləri ilə daha yaxşı anlaşmasını təmin edir.
Kosmopolitizmin bir neçə müasir tətbiq sahəsini aşağıdakı kimi sıralaya bilərik:
Beynəlxalq hüquq və insan hüquqları: Kosmopolitizm, dövlətlərin və beynəlxalq təşkilatların dünya səviyyəsində hüquq və bərabərlik prinsipinə riayət etməsini tələb edir.
Multikulturalizm və mədəniyyətlərarası dialoq: Fərqli mədəniyyətlər və dinlər arasında anlaşma və qarşılıqlı hörmətin artırılması məqsədilə çoxmədəniyyətli cəmiyyətlərin qurulması.
Qlobal məsuliyyət və ətraf mühit məsələləri: Kosmopolitizm, bəşəriyyətin ümumi rifahı üçün ekoloji məsələlərdə beynəlxalq əməkdaşlığı təşviq edir.
Kosmopolitizm fəlsəfəsi bəzi tənqidlərə də məruz qalır. Ən böyük tənqidlərdən biri, milli kimlik və milli suverenlik anlayışlarına qarşı olmasıdır. Bəzi insanlar kosmopolitizmi, millətlərin öz kimliklərini və mədəniyyətlərini qorumaqla bağlı bir təhlükə olaraq görürlər. Onlar hesab edirlər ki, fərqli mədəniyyətləri və millətləri birləşdirmək, təbii olaraq, hər birinin öz unikal xüsusiyyətlərini itirməsinə səbəb ola bilər.
Digər bir tənqid, kosmopolitizmin praktik tətbiqi ilə əlaqəlidir. Qloballaşma və beynəlxalq əməkdaşlıq bəzi müstəqil dövlətlər və cəmiyyətlər üçün çətinlik yarada bilər. Həmçinin, kosmopolitizmin tətbiqi bəzən iqtisadi və siyasi güc balanslarını pozmağa səbəb ola bilər.
Kosmopolitizm, bir çox fəlsəfi və praktiki sahələrdə böyük əhəmiyyət kəsb edir. İnsanların müxtəlifliklərini və fərqliliklərini qəbul edərək, daha güclü və daha harmonik bir qlobal cəmiyyət yaratmaq məqsədini güdür. Kosmopolitizm fəlsəfəsi, dünya üzərindəki problemlərin həlli və insan hüquqlarının qorunması üçün zəruri bir yanaşmadır.
Kosmopolitizmə əsaslanan düşüncə, millət və sərhədlərin aşılmasına, insanlıq adına ümumbəşəri əməkdaşlıq və inkişafın təmin olunmasına yönəlir. Qlobal cəmiyyətin inkişafı üçün kosmopolitizmin tətbiqi, dünyadakı müxtəliflikləri birləşdirən bir güc olaraq görülə bilər.
92
