Konseptualizm fəlsəfi düşüncədə ümumi anlayışların (konseptlərin) yalnız insan zehnində mövcud olduğunu iddia edən bir nəzəriyyədir. Bu yanaşma, realizm və nominalizm arasında orta mövqe tutaraq “ümumiyyətlərin nədir?” sualına xüsusi cavab verir.
Konseptualizmə görə, ümumi anlayışlar (məsələn, “insanlıq”, “ədalət”, “gözəllik” kimi abstrakt ideyalar) reallıqda müstəqil şəkildə mövcud deyil, lakin bunlar yalnız insan zehnində formalaşan konseptlərdir. Onlar düşüncəmizin məhsulu olsa da, tamamilə boş və mənasız deyil – müəyyən anlam və funksiyaya malikdirlər.
Konseptualizm xüsusilə orta əsr fəlsəfəsində “universaliyalar problemi” kontekstində mühüm rol oynamışdır. Bu problem Platonun realizmi ilə Aristotelin fərqli yanaşmaları arasında uzunmüddətli fəlsəfi mübahisəyə səbəb olmuşdur.
| Nəzəriyyə | Əsas fikir |
|---|---|
| Realizm | Ümumi anlayışlar zehndən və dildən asılı olmayaraq real şəkildə mövcuddur. |
| Nominalizm | Ümumi anlayışlar yalnız adlardan ibarətdir, real varlıqları yoxdur. |
| Konseptualizm | Ümumi anlayışlar yalnız zehni kateqoriyalardır, real deyil, amma məna daşıyırlar. |
Pyer Abelyar (Pierre Abélard) – Konseptualizmin klassik təmsilçilərindən biri kimi tanınır. O, anlayışların nə reallıqda mövcud olduğunu, nə də tam mənasız adlar olduğunu iddia etmişdir.
Skolastik dövrdə bu ideya, məntiq və dil fəlsəfəsi ilə əlaqələndirilmiş və geniş şəkildə müzakirə edilmişdir.
XX və XXI əsrdə konseptualizm, xüsusilə kognitiv elmlər və dil fəlsəfəsi sahəsində yenidən diqqət mərkəzinə gəlmişdir. Bu yanaşma insanın dünyanı necə qavradığını və məfhumları necə formalaşdırdığını izah etmək üçün istifadə olunur.
Dil fəlsəfəsi: Anlayışların mənası, sözlərin strukturu və semantika ilə bağlı məsələlər
Kognitiv elmlər: İnsan düşüncəsinin necə işlədiyi, məfhumların zehnimizdə necə formalaşdığı
Etika və hüquq: Ədalət, haqlılıq və hüquq kimi anlayışların abstrakt təbiətini anlamaq üçün istifadə olunur
Konseptualizm həm fəlsəfi, həm də elmi baxımdan vacib bir mövqedir, çünki:
Fərdi qavrayışın və zehnin rolunu ön plana çəkir
Realizmin sərt obyektivliyindən və nominalizmin tam subyektivliyindən uzaq durur
Elmi və fəlsəfi analizlərdə daha balanslı mövqe təklif edir
Konseptualizm ümumi anlayışların nə reallıqda, nə də yalnız dildə mövcud olduğunu, əksinə, onların zehni strukturlar olduğunu müdafiə edən fəlsəfi bir nəzəriyyədir. Bu yanaşma insan idrakının və düşüncə tərzinin anlaşılmasında mühüm rol oynayır və həm fəlsəfi, həm də elmi diskurslarda aktual olaraq qalır.
168
