İnsan immunçatışmazlığı virusu (HİV), immun sisteminin zədələnməsinə səbəb olan və insan orqanizminin xəstəliklərlə mübarizə qabiliyyətini azaldan bir virusdur.
Qlobal.net bildirir ki, bu virus tədricən insanın immun sistemini zəiflədir və immunitetin çöküşü nəticəsində müxtəlif infeksiyalar, şişlər və digər xəstəliklərə qarşı həssaslıq artır. HİV virusunun yoluxduğu insanlar müalicə olunmadıqda, zamanla Qazanılmış İmmun Çatışmazlığı Sindromu (QİÇS) inkişaf edir. Bu, virusun son mərhələsidir və ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.
HİV dünya üzrə ciddi bir ictimai sağlamlıq problemi olaraq qalır. HİV virusu əsasən qan, sperma, vaginal maye və ana südü vasitəsilə insandan insana ötürülür. Virus cinsi yolla, iynə vasitəsilə qan transfuziyasında və ya virusla yoluxmuş anadan körpəyə doğum zamanı və ya süd verərkən keçə bilər. Müasir dərman müalicəsi ilə HİV ilə yaşayan insanlar uzun müddət sağlam bir həyat sürə bilərlər, ancaq tam müalicə hələ tapılmamışdır.
HİV-in simptomları yoluxma mərhələsindən asılı olaraq fərqlənir. Ümumiyyətlə, HİV-in əlamətləri üç əsas mərhələdə özünü göstərir: erkən infeksiya, klinik olaraq latent (gizli) dövr və inkişaf etmiş mərhələ (QİÇS).
HİV-in yoluxmasından sonra ilk bir neçə həftə ərzində bəzi insanlarda qripə bənzər simptomlar müşahidə oluna bilər. Bu mərhələ virusun bədəndə sürətlə çoxaldığı və immun sisteminə hücum etməyə başladığı dövrdür. Əlamətlər virusun daxil olmasından 2-4 həftə sonra görünə bilər və adətən bir neçə gün və ya həftə davam edir. Əsas əlamətlər aşağıdakılardır:
Bu mərhələdəki simptomlar qeyri-spesifik olduğu üçün HİV infeksiyası qrip və ya digər virus xəstəlikləri ilə qarışdırıla bilər. Nəticədə, bir çox insan yoluxduqlarını bilmir.
Bu mərhələ HİV-in bədəndə gizli şəkildə inkişaf etdiyi və yoluxmuş şəxsin özünü yaxşı hiss etdiyi dövrdür. Bu mərhələ illər və ya onilliklərlə davam edə bilər və müasir dərmanlar sayəsində bu müddət daha da uzana bilər. Lakin bu müddət ərzində virus hələ də bədəndə aktiv qalır və immun sistemini zədələməyə davam edir. Kliniki olaraq gizli dövrün sonlarına yaxın, virus immun sistemini ciddi şəkildə zəiflətdikcə, xəstələrdə yeni simptomlar meydana çıxa bilər:
Əgər HİV müalicə olunmazsa, virusun son mərhələsi olan QİÇS inkişaf edir. Bu mərhələdə immun sistemi o qədər zəif olur ki, adi infeksiyalar və şişlər bədən üçün ciddi təhlükə yaradır. QİÇS, müxtəlif infeksiyaların və ya bəzi xərçəng növlərinin baş verməsi ilə xarakterizə olunur. Bu mərhələdə aşağıdakı simptomlar müşahidə edilə bilər:
QİÇS mərhələsində olan insanlar müalicə olunmazsa, həyatları ciddi təhlükə altına girə bilər.
HİV virusunun diaqnozu üçün əsas üsul qan testləridir. HİV-ə qarşı yaranan antikorların və ya virusun genetik materialının (RNA) bədəndə olub-olmadığı bu testlər vasitəsilə aşkar edilir. Əsas diaqnostik üsullara aşağıdakılar daxildir:
HİV antikor testi: Bu test HİV-ə yoluxduqda bədəndə yaranan antikorları aşkarlayır. Yoluxmadan 3-12 həftə sonra bu antikorlar qan testlərində görünməyə başlayır.
Kombinasiya testi (antigen/antikor testi): Bu test HİV antigenlərini (virusun səthində olan proteinlər) və antikorları aşkar edir. Daha tez bir zamanda nəticə verən və erkən mərhələlərdə HİV virusunu müəyyən edə bilən üsuldur.
Nüklein turşusu testi (NAT): Bu test HİV-in RNA-sını birbaşa aşkarlayır. NAT testləri daha dəqiqdir, lakin daha bahalıdır və yüksək riskli hallarda istifadə olunur.
Testlər müsbət çıxarsa, diaqnozun təsdiqi üçün əlavə testlər də tələb oluna bilər. Erkən diaqnoz HİV-in idarə olunmasında vacibdir, çünki erkən mərhələdə müalicə başlanarsa, xəstəliyin inkişafı əhəmiyyətli dərəcədə yavaşladılır.
HİV-in tam müalicəsi hazırda mümkün deyil, lakin antiretrovirus terapiyası (ART) sayəsində HİV ilə yaşayan insanlar normal bir həyat sürə bilərlər. ART virusun bədəndə yayılmasının qarşısını alır və virus yükünü minimuma endirir, bu isə immun sisteminin qorunmasına kömək edir. ART aşağıdakı komponentlərdən ibarət olan müxtəlif dərman qruplarını əhatə edir:
Reverse transkriptaza inhibitorları: Virusun RNA-sının DNA-ya çevrilməsinin qarşısını alır və virusun çoxalmasını məhdudlaşdırır.
Proteaz inhibitorları: Virusun daha çox hüceyrəyə yoluxmasının qarşısını alır.
Integrase inhibitorları: Virusun genetik materialının insan hüceyrələrinin DNA-sına daxil olmasını maneə törədir.
ART müalicəsi vaxtında başlanarsa və düzgün şəkildə davam etdirilərsə, HİV ilə yaşayan insanlar uzun müddət sağlam qala bilər və QİÇS mərhələsinə keçid əhəmiyyətli dərəcədə gecikdirilə bilər. Müalicə, həmçinin virusun ötürülməsinin qarşısını alır, bu isə ictimai səhiyyə üçün böyük bir əhəmiyyət kəsb edir.
HİV-in yayılmasının qarşısını almaq üçün bir sıra qoruyucu tədbirlər mövcuddur:
Prezervativlərdən istifadə: Cinsi əlaqə zamanı prezervativlərin istifadəsi HİV və digər cinsi yolla keçən xəstəliklərin yayılmasını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.
PrEP (pre-ekspozisiya profilaktikası): HİV virusuna yoluxmamış, lakin yüksək risk altında olan insanlar üçün gündəlik qəbul edilən dərmanlar.
PEP (post-ekspozisiya profilaktikası): HİV ilə təmasdan sonra 72 saat ərzində qəbul edildikdə infeksiyanın qarşısını almaq üçün istifadə olunan dərmanlar.
Steril iynələrdən istifadə: İynə vasitəsilə HİV yayılmasını qarşısını almaq üçün steril iynələrdən istifadə vacibdir.
Ana və uşaq arasındakı ötürülmənin qarşısının alınması: Hamiləlik dövründə ART müalicəsi ana südü vasitəsilə HİV-in körpəyə keçməsinin qarşısını alır.
HİV ciddi bir virus olsa da, müasir müalicə üsulları sayəsində virusun inkişafı əhəmiyyətli dərəcədə idarə oluna bilər. Erkən diaqnoz və davamlı müalicə insanların həyat keyfiyyətini qorumağa və ömrünü uzatmağa kömək edir.
59
