Dağlar yer üzərində ən təsirli və göz oxşayan coğrafi formalar arasındadır. Onlar təbii qüvvələrin milyonlarla il ərzində yaratdığı yüksəkliklərdir. Dağların əmələ gəlməsi əsasən tektonik hərəkətlər, vulkan fəaliyyətləri və eroziya kimi proseslər nəticəsində baş verir. Bu məqalədə dağların necə əmələ gəldiyini, onların növlərini və yaranma prosesini izah edəcəyik.
Dağların yaranmasında tektonik plitələrin rolu
Yer qabığı müxtəlif tektonik plitələrdən ibarətdir. Bu plitələr bir-birinə toxunur, hərəkət edir və toqquşur. Dağlar bu tektonik plitələrin hərəkətləri nəticəsində yaranır. Plitələrin toqquşması və ya bir-birinin altına sürüşməsi dağların yaranmasına səbəb olan əsas proseslərdəndir.
-
Toqquşan plitələr: Dağların ən geniş yayılmış növü, plitələrin toqquşması nəticəsində əmələ gələnlərdir. Bu proses zamanı iki plitə bir-birinə təzyiq göstərir və nəticədə yer səthi yavaş-yavaş yüksəlir. Bu yüksəlmələr nəticəsində böyük dağ zəncirləri, məsələn, Himalay dağları yaranır.
-
Plitələrin ayrılması: Bəzi hallarda plitələr bir-birindən uzaqlaşır və onların arasında boşluqlar əmələ gəlir. Bu prosesdə yer qabığının incə hissələri yüksələrək dağlar meydana gəlir. Buna misal olaraq Afrikada Böyük Rift Vadisinin ətrafında yaranan dağları göstərmək olar.
Vulkanik dağlar
Vulkanların fəaliyyəti dağların əmələ gəlməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Vulkanik dağlar yerin dərinliyindən çıxan ərimiş qaya, yəni lava, yer səthinə çıxaraq soyuduqca əmələ gəlir. Bu proses vulkan püskürmələrinin ardıcıl şəkildə baş verməsi ilə nəticələnir və zamanla vulkanik dağlar formalaşır.
- Vulkanik dağların yaranması: Vulkan püskürdükdə yerin altındakı maqma yer səthinə çıxır və lava şəklində axmağa başlayır. Lava soyuduqca bərk qaya halına gəlir və təkrarlanan püskürmələrlə bu təbəqələr üst-üstə yığılır, beləliklə vulkanik dağlar formalaşır. Məşhur vulkanik dağlara Yaponiyadakı Fuji dağı və İtaliyadakı Etna dağı misal ola bilər.
Dağların yaranmasında eroziya prosesləri
Eroziya, dağların əmələ gəlməsinə dolayısı ilə təsir edən digər bir faktordur. Su, külək və buz kimi təbii qüvvələr yerin səthini aşındıraraq zamanla dağların formalaşmasına səbəb olur. Bu proses nəticəsində bəzi sahələr aşınır, digərləri isə yüksəlir.
-
Buzlaq eroziyası: Dağlıq ərazilərdə buzlaqlar böyük kütlələr şəklində hərəkət edərək səthdə aşınmalara səbəb olur. Buzlaqların bu hərəkəti nəticəsində çökəkliklər yaranır və bu sahələrdə dağ zirvələri və vadilər formalaşır.
-
Çay eroziyası: Çaylar və dərələr də dağlıq ərazilərin formalaşmasında vacib rol oynayır. Suların sürətli axını yerin səthini aşındıraraq dərələr yaradır və bu proses dağların formalaşmasına təsir göstərir.
Dağların növləri
Dağlar yaranma proseslərinə görə müxtəlif növlərə bölünür. Əsas dağ növləri aşağıdakılardır:
- Vulkanik dağlar: Vulkanik püskürmələr nəticəsində yaranan dağlardır.
- Qatlama dağları: Tektonik plitələrin toqquşması və sıxılması nəticəsində yer qabığının qatlanması ilə yaranan dağlardır. Himalay dağları buna nümunədir.
- Blok dağlar: Tektonik hərəkətlər zamanı yerin bir hissəsinin qalxması və ya batması ilə yaranan dağlardır.
- Eroziya dağları: Eroziya nəticəsində yerin səthində yaranan aşınmalarla formalaşan dağlardır.
Nəticə
Dağlar yer üzərində ən qədim və təsirli coğrafi formalardan biridir. Onların yaranması milyon illər ərzində baş verən təbii proseslərin nəticəsidir. Tektonik plitələrin hərəkətləri, vulkanik fəaliyyət və eroziya dağların əsas yaranma səbəbləri arasındadır. Dağların təkamülü hələ də davam edir və bu, yer üzərində baş verən geoloji proseslərin bir hissəsidir